Gánh nặng sốt rét do plasmodium vivax

Trong các năm qua, cuộc chiến chống lại bệnh sốt rét đã đạt những tiến bộ đáng kể, số người mắc và tử vong do sốt rét đã giảm xuống. Theo World Malaria Report 2011 thì số ca sốt rét giảm hơn 50% trong giai đoạn từ 2000 – 2010 tại 43 trong số 99 nước đang có sốt rét lưu hành, trong khi đó 8 nước khác có khuynh hướng giảm từ 25 – 50% .

Ước lượng trên toàn thế giới năm 2010 có 216 triệu ca sốt rét (châu Phi chiếm xấp xỉ 81%), và có 655 000 ca tử vong do sốt rét (châu Phi chiếm 91%).

Có 5 loài ký sinh trùng sốt rét (KSTSR) gây bệnh sốt rét cho con người, gồm P.falciparum, P.vivax, P.ovale, P.malariae và P.knowlesi. Trong đó P. vivax và P. falciparum là hai loài chính. Thời gian qua, do đại đa số nguồn lực được tập trung vào nghiên cứu và phòng chống P.falciparum, có xao lãng đối với P.vivax, nên trong cơ cấu KSTSR đã có lúc có một chút thay đổi, P.falciparum hạ xuống và P.vivax tăng lên một ít. Đối với lịch sử, đó là điều hợp lý bởi vì trong số loài KSTSR gây bệnh cho người thì P.falciparum là loài gây nặng và tử vong nhiều nhất.

Nghiên cứu xuất bản tháng 12/2011 trên American Journal of Tropical Medicine and Hygiene đã lôi kéo sự chú ý tới P.vivax – loài KSTSR kém nguy hiểm hơn nhưng phổ biến hơn. Vài năm trước đây, người ta nhất trí rằng P.vivax khiến bệnh nhân sốt, rét run nặng nhưng hiếm khi gây tử vong. Hiện giờ, quan niệm đó đã bắt đầu thay đổi. Kết quả 2 nghiên cứu tiến hành tại Indonesia được trình bày tại cuộc họp tổ chức hàng năm của Hội Vệ sinh và Y học nhiệt đới Mỹ (ASTMH) đã gợi ra rằng nhiễm P.vivax có thể gây bệnh cảnh nặng hoặc gây chết người nhiều hơn người ta vẫn tưởng trước đây, và trở nên một mối đe dọa hơn nhiều hơn người ta vẫn nghĩ. Một nghiên cứu được tiến hành tại đơn vị nghiên cứu lâm sàng của đại học Oxford tại Jakarta đã khám phá sốt rét P.vivax liên quan tới ác tính và tử vong và nguy cơ tử vong do P.vivax và P.falciparum là tương đương tại một bệnh viện thuộc miền đông của nước này. Dr J. Kevin Baird, một thành viên của nhóm nghiên cứu đã phát biểu hiện có ít tài liệu đề cập đến tử vong do P.vivax, nhưng những tài liệu hiện có làm chúng ta hết sức lo lắng. Tuy nhiên, Ric Price, nhà nghiên cứu sốt rét tại trường Y tế Cộng đồng Australia’s Menzies lưu ý rằng có khó khăn trong việc xác định bao nhiêu người tử vong do P.vivax, và bao nhiêu người tử vong với P.vivax (nguyên nhân gián tiếp gây nên tử vong)

Tại cuộc họp, các nhà khoa học cũng đã công bố bản đồ thế giới mới về phân bố sốt rét do P. vivax - loài thường thấy ở nhiều nơi thuộc Nam Á và châu Mỹ La Tinh. Bản đồ phân bố sốt rét P.vivax đã chỉ ra rằng gánh nặng toàn cầu do loài KSTSR này thật sự to lớn hơn người ta đã nghĩ trước đây vì P.vivax mặc dù không gây chết người như P.falciparum - một loài KSTSR chiếm ưu thế ở Phi châu, nhưng nó lưu hành và lan truyền trên phần lớn thế giới (ước chừng trên thế giới có khoảng 2,85 tỷ người có nguy cơ nhiễm). Peter Gething, lãnh đạo nhóm nghiên cứu về P.vivax tại Dự án Malaria Atlas Project (MAP) của Oxford University phát biểu: “Bản đồ này giúp chúng ta hiểu việc thanh toán bệnh sốt rét sẽ khó khăn như thế nào. Không may mắn, công cụ đối phó với loại KSTSR này không hiệu quả, thậm chí chưa có”.

Vùng lưu hành P.vivax có ổ chứa nguồn bệnh lớn ở người vì một trong những đặc tính của P.vivax là nó có thể ẩn cư trong gan vật chủ hàng tháng hoặc ngay cả vài năm mà không có các triệu chứng lâm sàng, gây tình huống khó khăn trong việc phát hiện bởi vì không có test đơn giản để phát hiện KSTSR trong gan. Một người nhiễm P.vivax có thể biểu hiện các cơn sốt rét sau nhiều năm trong một cộng đồng, và mỗi lần như vậy, KSTSR giải phóng từ gan vào dòng máu, một lần nữa gây nên gánh nặng bệnh tật và sự lan truyền bệnh. Gánh nặng bệnh tật này do sự tái phát của P.vivax, nó càng trầm trọng hơn bởi thiếu các phương án điều trị. Hiện có ít phác đồ điều trị hiệu quả sốt rét P.vivax. Phác đồ điều trị hiện nay là không thỏa đáng và có khả năng gây tác hại cho hàng triệu người.

Nhiễm P.vivax nên được điều trị bằng chloroquin ở những vùng thuốc này còn hiệu quả. Thuốc sốt rét như thuốc phối hợp có artemisinin ACTs (ngoại trừ artesunat phối hợp sulfadoxine - pyrimethamine) được dùng để điều trị nhiễm P.falciparum có thể dùng để điều trị nhiễm P.vivax giai đoạn trong máu ở những nơi P.vivax đã được ghi nhận là kháng với chloroquin. Cả chloroquin và ACTs nên được kết hợp với primaquin, vì chỉ primaquin là có thể làm sạch KSTSR tại gan và điều trị tiệt căn loại KSTSR này, nhưng có một số người trong vùng sốt rét lưu hành bị thiếu men G6PD, những người này có thể bị tán huyết, thậm chí tử vong sau khi dùng primaquin. Mặt khác, để để đạt hiệu quả thì primaquin cần dùng 14 ngày – điều này làm hạn chế sự thành công ở những nơi có khó khăn trong việc tiếp cận và sử dụng thuốc.

Các biện pháp phòng chống sốt rét giúp giảm số tử vong do sốt rét ở Phi châu như sử dụng màn và phun tồn lưu trong nhà, dường như có ít tác động đối với P.vivax, một phần do các loài muỗi truyền P.vivax có đặc trưng đốt ngoài nhà nhiều hơn trong nhà.

Một công cụ chống sốt rét quí báu là một vaccine sốt rét hiệu quả. Hiện nay chưa có vaccine nào được cấp phép. Một ứng viên vaccine sốt rét đang được đánh giá thử nghiệm lâm sàng giai đoạn 3, đó là vaccine RTS, S/ASO1 do GlaxoSmithKline và PATH Malaria Vaccine Initiative (MVI) sản xuất, thì đích của nó chỉ là P.falciparum. Một số ứng ứng viên vaccine hứa hẹn khác đang phát triển, nhưng ít nhất là 5 – 10 năm sau RTS,S/AOS1.
TS Peter Hoter, Chủ tịch ASTMH, đã phát biểu: đã đến lúc phải chấm dứt suy nghĩ rằng sốt rét do P.vivax là loại sốt rét nhẹ và cần tăng cường đầu tư nguồn lực nhiều hơn trong cuộc chiến chống lại P.vivax. Từ cuộc họp này, chúng ta hy vọng có tầm nhìn tốt hơn về tình trạng nhiễm P.vivax trên toàn cầu và đạt kiến thức mới trong những thách thức về điều trị để có thể có một chiến lược toàn cầu trong diệt trừ toàn bộ các loại sốt rét.

P.QLKH - ĐT

Nguồn:
http://www.healthmap.org/news/global-burden-p-vivax-other-malaria
http://www.cidrap.umn.edu/cidrap/content/other/news/dec0611malaria.html
Reuters UK: MAP ( Oxford's Malaria Atlas Project (MAP) study.) December 5, 2011